De paling als Amsterdammer

Darko Lagunas is milieusocioloog, en etnografisch onderzoeker. In zijn werk probeert hij juist onderdrukte stemmen die we niet horen een podium te geven. Dat doet hij met geschreven tekst, fotografie en korte films. Hij luistert naar mensen, maar ook naar wat hij noemt, meer-dan-mensen; dieren, planten, zee, en meer. Op dit moment doet hij onderzoek naar de paling als Amsterdammer bij de Ambassade van de Noordzee.

‘Door te luisteren naar meer dan alleen de mens, zien we de grotere structurele problemen waar mensen en meer-dan-mensen slachtoffer van zijn.’

‘Eigenlijk doe ik allemaal verschillende dingen, maar de rode draad in mijn werk is anderen een podium bieden. Als etnografisch onderzoeker probeer ik de stem van mensen en ook meer-dan-mensen aandacht te geven. Het gaat mij dan om silenced en onderdrukte stemmen, want in die onderdrukte stemmen zit de radicale verandering die nodig is voor issues zoals klimaatverandering en onrechtvaardigheid.

Het feit dat wij bepaalde stemmen niet horen komt niet doordat die stemmen er niet zijn, maar doordat wij er niet naar luisteren. Mensen en meer-dan-mensen vertellen heel veel, maar soms willen of kunnen we niet luisteren naar die onderdrukte stemmen. Mijn doel is om een podium te geven aan deze stemmen die we niet horen. Een voorbeeld hiervan is mijn lopende onderzoek bij de Ambassade van de Noordzee – ‘de stem voor de paling’.

‘Als menselijke Amsterdammers hebben we het idee dat alles in onze stad vooral aan wal plaatsvindt, maar dat is niet zo. Onder water heeft Amsterdam echt heel rijke natuur en in die onderwaterwereld is de paling een bijzondere actor. De paling is een vissoort die helemaal vanuit de Bermudadriehoek als klein glasaaltje naar Nederland komt. Ze zoeken zoet water op in Europa, en Nederland was oorspronkelijk een goede plek, omdat palingen via de rivieren dieper het land in konden komen. De jonge paling blijft in het zoete water tot deze volgroeid is om uiteindelijk als silver aal terug te zwemmen naar de Bermudadriehoek en zich daar voort te planten. Palingen krijgen pas heel laat in hun leven een geslacht en ze planten zich maar één keer voort. 

De paling wordt nu met uitsterven bedreigd gedeeltelijk door overbevissing, maar met name doordat Nederland het meest bedijkte en ingedamde gebied van West-Europa is geworden, om ‘ons Nederland’ te beschermen tegen het water. De paling stuit nu dus op blokkades. Sinds de Afsluitdijk is de palingpopulatie afgenomen met 99% van de oorspronkelijke stand.’

‘De stem voor de paling’ is een project van de Ambassade van de Noordzee. Dit is een organisatie die zich inzet voor de Noordzee als politieke speler in 2030. Wat is de Noordzee? Wat leeft er, wat is er aan verbonden en wat zijn de belangen van dit gebied? Om daarachter te komen zijn er een aantal onderzoekscasussen opgezet. Ik ben onder andere betrokken bij hun onderzoek over palingen, waarin de centrale vraag is: Hoe ziet de paling de wereld en wat is de rol van ons mensen daarin?

Er is eigenlijk nooit aandacht voor de mening van meer-dan-mensen zoals de paling, maar dat is wel belangrijk. Bij onderwerpen zoals gezondheid en duurzaamheid moeten we niet alleen kijken naar ons menselijke en Westerse wereldbeeld, maar ook naar dat van onze omgeving. We zijn niet alleen op deze wereld; planten, dieren en meer hebben ook belangen.’

‘Ik heb onderzoek gedaan met Fawaka Nederland naar inclusieve duurzaamheid, waaruit bleek dat duurzaamheid vaak helemaal niet inclusief is. Het baat vaak een kleine groep (witte, hoogopgeleide, rijkere) mensen. Toen ben ik op een persoonlijke reis gegaan om te ontdekken wat duurzaamheid nou voor mij betekent. Ik heb onderzoek gedaan naar het concept duurzaamheid bij inheemse groepen in Bolivia, Ecuador en Chili. Dit was heel interessant, omdat alle relevantie van duurzaamheid vervalt als je in een wereld stapt waar mensen een gezonde relatie met hun omgeving hebben. Dan wordt duidelijk dat duurzaamheid alleen relevant en urgent wordt in een wereld waar groei en uitbreiding centraal staan; een wereld waar de mens zich boven de natuur heeft geplaatst. Maar meer-dan-mensen, zoals de micro-organismen in onze darmen, houden ons in leven. We staan niet boven de natuur, maar zijn onderdeel van een complex web van leven.     

Wat ik daar heb geleerd is dat de meer-dan-menselijke wereld veel meer te zeggen heeft dan ik ooit had gedacht. De bodem onder mijn voeten kwam tot leven, soort van. Toen ben ik benaderd door de Ambassade van de Noordzee om onderzoek te gaan doen naar de meerstemmigheid bij meer-dan-mensen, zoals de paling.’

‘Het zou mooi zijn als belangen van meer-dan-mensen een prominentere plek krijgen in politieke besluitvormingsprocessen. Bijvoorbeeld in burgerberaden die worden geïnformeerd door zowel wetenschap als andere vormen van kennis. Daarbij maak ik wel de voetnoot dat het nog niet eens gelukt is om inclusieve politiek te voeren voor alleen mensen. Xenofobie, populisme en racisme domineren nog steeds de politiek, maar in een ideale wereld zou elk mens en daarnaast meer-dan-mens een stem hebben in wat er gebeurt met de stad.

Daarbij zien we issues zoals klimaatverandering vaak nog als alleenstaande problemen, maar door naar een groter plaatje met niet alleen maar mensen te kijken, zien we dat al deze problemen met elkaar te maken hebben. Ongelijkheid, uitsluiting en duurzaamheid zijn allemaal onderdeel van hetzelfde probleem. Door alleen deze individuele issues aan te pakken kom je niet bij de oorzaak. Door groter te kijken dan alleen de mens, zien we de grotere structurele problemen waar mensen en meer-dan-mensen slachtoffer van zijn.’

‘Het is goed dat in Amsterdam vormen van gelokaliseerde democratie bestaan. Wat problematisch is aan Amsterdam is dat veel wordt gedomineerd door financiële belangen. De grote stadsplanners willen van Amsterdam een metropool maken, wat ervoor zorgt dat deze mooie stad door kapitaal wordt bestuurd. Dat doet echte democratie de das om. Toch is het mooi dat het op kleine schaal soms wel lukt.

Burgerberaden en besluitvorming in stadsdeelcommissies zijn heel interessant, net als nieuwe vormen van lokale energieautonomie. Zo kunnen mensen samen bij de gemeente bijvoorbeeld subsidies voor zonnepanelen aanvragen en die zelf beheren. Dan zit er geen groot kapitaal achter het beheren van die energie, het is van de bewoner voor de bewoner. Er gebeurt heel veel goeds, zo vind ik ook dat De Gezonde Stad een leuke organisatie is, waar ook gedeeltelijk subsidie naartoe gaat van de gemeente. Maar in alle gevallen geldt dat het is belangrijk om naar het grote plaatje te kijken en te zien dat we systeemverandering nodig hebben. Zo staan bijvoorbeeld racisme, de wooncrisis en klimaat niet los van elkaar. Een intersectionele bril helpt enorm om die verbanden te zien.’

‘Burgerlijke ongehoorzaamheid wordt steeds belangrijker. Dan heb ik het niet over rellen of hard schreeuwen zonder te luisteren, maar juist over solidariteit: andermans strijd kan ook jouw strijd zijn. Sluit je volgende keer tijdens de Klimaatmars eens aan bij het dekoloniaal antiracisme blok en probeer de verschillende problemen te begrijpen in de wereld en hoe ze met elkaar in verband staan. Vandana Shiva is ook een mooi voorbeeld van iemand op Instagram die je kan volgen om meer te leren over de systemische kant van milieuproblemen. En probeer eens te luisteren en observeren wat meer-dan-mensen te ‘vertellen’ hebben. Bijvoorbeeld door met een boswachter in gesprek te gaan over veranderingen in plantensoorten en hoe dat met jouw gedrag te maken kan hebben.     

Tot slot, kom 1 oktober naar de OBA op het Oosterdok voor de opening van de expositie over ‘de stem voor de paling.’

Fotocredits voor Carly Wollaert

Laatste foto komt uit – Encounters with the eel, 2022
gemaakt door Thijs de Zeeuw & Maarten Erich ism Divection, in opdracht van de Ambassade van de Noordzee